Yakup Bey Devleti'nin yıkılışından günümüze kadar geçen dönemde Arapça edebi eserler veren Doğu Türkistan'lı şairler ve bunlardan Hüseyinhan Tecelli'nin "Sebku'l-Mücelli" adlı eserinin incelenmesi

Bilindiği üzere Müslüman her toplumun Arap edebiyatından, özellikle de Arap şiirinden, az ya da çok bir nasibi olmuştur. Muhakkak ki, bin seneyi aşkın bir süredir islam dinine intisap etmiş olan Uygur toplumunun, hiç kimsenin inkar edemeyeceği gizli kalmış bir Arap edebiyatı zenginliği vardır. Çünkü Müslümanlar, ihtiyaç duydukları İslami bilgileri, çoğunlukla Arap dili aracılığıyla tedarik etmişler ve bu sahada mensur olanlar yanında birçok manzum eser de telif etmişlerdir. Bu manzum eserlerden bazıları “mahza dinî”, bazıları da din ile doğrudan alakalı olmayan “mahza edebî” bir mahiyet arz ederken, bazıları ise ikisinin mezcedildiği türden eserlerdir. 1878 yılında Yakup Bey Devleti'nin düşmesinden günümüze kadar geçen süreçte Doğu Türkistan şairleri, yukarıda zikri geçen üç nazım türünün her birine dair örnekler vermişlerdir. Bu çalışmada, unutulmaya yüz tutmuş Uygur toplumunun medeniyet tarihi, ilmî birikimi, çalışma metodları, siyasi şartları ve ilmî muhitlerinden bahsedilmiştir. Bunun yanı sıra Uygur şairlerini ve onların uzun zamandır araştırmacılara kapalı kalmış Arap edebiyatına dair eserlerini gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmıştır. Çalışma ayrıca, henüz basılmamış bir vaziyette araştırmacılarını bekleyen ve siyasetin gölgesi altında saklı kalmış olan kitaplara dair yapılacak araştırmalara kapı aralamaya çalışmaktadır. Aynı şekilde araştırma, bu Uygur şairini, şahsiyeti ve ilmi hayatı açısından, öncelikle birinci el kaynakları teşkil eden Uygur diliyle yazılmış kitaplardan istifade etmek suretiyle ele almaktadır. Ardından bu şairin “Sebku’l-mücellî” adlı divanını sıhhat ve objektiflik açısından inceleyecektir. Nitekim Doğu Türkistan şairlerinin önde gelenlerinden birisi olan Hüseyinhan Tecellî; edebî kimliğiyle Arap, Fars ve Uygur şiirinin öncülerinden kabul edilen bir şairdir. Büyük bir şair olan Hüseyinhan Tecellî’nin, edebiyat kültürü ve dil zenginliği bakımındanciddi bir birikimi mevcuttur. Bu birikim kendisine, terkibi ve ibareleri güçlü, vezinleri uyumlu, çokça garip lafız eşliğinde yoğun manalı birbirinden güzel kasideler nazmetme imkanı sağlamıştır. Bunların yanı sıra çalışmanın sonuna “Sebku’l-mücellî” divanından birtakım metinler, garip kelimeleri açıklanarak, aralarında mukayese yapmak isteyenlerin istifade etmesi amacıyla ekler bölümünde verilmiştir. Umut edilen odur ki, bu çalışma Doğu Türkistan'daki Arap edebiyatı eserlerini ve bu sahada eser veren Uygur şairlerini araştırmak isteyenler için ilk arapça kaynaklardan birisi olur. Bu “Divan”ın diğer Arap edebiyatı eserleri arasında hak ettiği yeri alması yanında, Doğu Türkistan şairlerinin ve kıymetli eserlerinin gün yüzüne çıkması da en önemli beklentilerimiz arasındadır.--------------------Every Islamic communities, including the Uyghurs certainly have some share of Arabic literature, including Arabic poetry. The Uyghurs have embraced the religion of Islam more than thousand years ago, and possessed undeniable, rich Arabic literature sources in their underneath. This is because Muslims receive and learn Islamic knowledge mostly in Arabic, in the form of prose or poetry. The Arabic poems can be divided into three main category: purely religious poems, purely literary poems and their mixture. Until the fall of Yaqub Beg state, the poets from Eastern Turkestan had been used to share all three types of the Arabic poems. Intention of this scientific research is to unveil the forgottenUyghurs, their historical civilization, their scientific culture, the academic methods, their political conditions and scientific environments. Furthermore it is also purposed to unveil the faces of the Uyghur poets and their effects on the Arabic literature, which have been disregarded by researchers and scholars for ages. The researcher would like to open a new window to explore the literature works, which hidden under the darkness of politics, couldn’t be printed until now, and deserve to be studied. The researcher also intends to study personal life and scientific contribution of the Uyghur poet _ Hussein Khan Tejelli using relative Uyghur books as a reference. Next he investigates context and structureof the poet collection under the title of “Sabqul Mujalli” written by Tejelli. He is one of the forefront poets of Eastern Turkestan, and pioneer of Arabic, Persian and Uyghur poetry. He is a great poet of literary culture and linguistic treasury, and his poems have many novel features, such as well organized structures, coherent phrases, harmonious weights, rich vocabulary, deep meanings, charming configuration, flowing delicacy, sweetness, and beauty. The researcher also provides the original version and digital-based modern version of “Sabqul Mujalli” side by side within vocabularyexplanation in the end of his thesis to help anyone would like to use as a comparative reference for his/her study.It is expected that this thesis will be a primary Arabic reference for those who aims to investigate about Uyghur poets contributed to Arabic literature and literary in Eastern Turkestan, and it will be a driving force for the Divan of “Sabqul Mujalli” to get appreciation and a monumental impact amongst the Arabic literacy. This probably would eliminate theclouds of mystery and secret about Eastern Turkestan, poets of this nation, and their invaluable composition